زولتانیت (Diaspore رنگ‌تغییرده)
چکیده
زولتانیت (تجاری: Zultanite یا Csarite) نوعی گوهر شفاف از خانوادهٔ دیاسپور است که به‌دلیل پدیدهٔ برجستهٔ «تغییر رنگ» بین منابع نوری مختلف شناخته می‌شود. این ماده عمدتاً از ذخایر بایوکسیت منطقهٔ ایلبیر (İlbir Mountains)، جنوب‌غرب ترکیه استخراج شده‌است و به‌خاطر شفافیت، رنگ‌های لطیف و پدیدهٔ اپتیکی‌اش نزد طراحان جواهر و مجموعه‌داران محبوب شده است.
۱) واژگان و طبقه‌بندی معدنی
- نام علمی/معدنی: Diaspore (فرمول شیمیایی کلی به‌صورت AlO(OH)).
- نام‌های تجاری: Zultanite®، Csarite™ (نام‌های تجاری که برای بازار و برندینگ استفاده می‌شوند).
۲) منشاء زمین‌شناسی و پراکنش
- نمونه‌های شفاف سنگ‌قیمتی دیاسپور که اصطلاحاً «زولتانیت» خوانده می‌شوند عمدتاً در کوه‌های ایلبیر در جنوب‌غرب ترکیه یافت شده‌اند؛ گزارش‌های زمین‌شناسی نشان می‌دهد که این گوهر در ارتباط با ذخایر بوکسیت و فرایندهای هیدروترمالِ بازتوزیع آلومینیم تشکیل شده‌است.
- هرچند ترکیه مهم‌ترین منبع شناخته‌شده برای نوع گوهرین و شفاف دیاسپور است، گزارش‌هایی دربارهٔ یافتن دیاسپورهای رنگ‌دار در نقاط دیگری (مثلاً نمونه‌های تازه گزارش‌شده از افغانستان) نیز وجود دارد که اهمیت بررسی منشأ هر نمونه را نشان می‌دهد.
۳) ساختمان شیمیایی و خواص فیزیکیِ کلیدی
- فرمول شیمیایی: تقریباً AlO(OH)؛ ساختار بلوری ارتورومبیک.
- سختی (مقیاس موهس): حدود ۶٫۵–۷؛ این مقدار نشان می‌دهد که دیاسپور برای استفاده در جواهرات روزمره قابل‌استفاده است اما در مقایسه با کوراندوم (یاقوت/سافایر) نرم‌تر است و نیازمند طراحی مناسب قاب (setting) برای محافظت است.
۴) پدیدهٔ تغییر رنگ — مکانیسم و کروموفورها
- ویژگی بارز زولتانیت، «تغییر رنگ» قابل رؤیت بین نور روز (طیف سردتر/خورشیدی) و نور مصنوعی/لامپ‌های تنگستن (طیف گرم‌تر) است؛ این پدیده شبیه «اثر الکساندریت» خوانده می‌شود اما منشاء میکروشیمیایی آن تا حدی متفاوت است.
- مطالعات طیف‌سنجی (UV-Vis) و تحلیل‌های عنصری (LA-ICP-MS) نشان می‌دهد که کروموفورهای مؤثر در دیاسپور شامل یون‌های Cr³⁺، V³⁺ و جفت‌های Fe²⁺–Ti⁴⁺ (و نیز اثرات Fe³⁺ در برخی نمونه‌ها) هستند. این یون‌ها نواحی جذب خاصی در طیف مرئی ایجاد می‌کنند (حدود 560–580 نانومتر) و بسته به شدت و طیف منبع نور، نسبت بازتاب/انتقال نور در نواحی سبز و قرمز تغییر می‌کند که به‌صورت رنگ متفاوت دیده می‌شود.
- علاوه بر حضور کروموفورها، جهت‌گیری بلوری و آنیزوتروپی اپتیکی (تفاوت خواص نوری در راستاهای مختلف بلور) نیز در شدت و نوع تغییر رنگ مؤثر است؛ به همین دلیل برش و جهت‌گیری قطعهٔ گوهر هنگام تراش اهمیت بالایی دارد.
۵) شناسایی، آزمون‌ها و شگردهای گوهرشناسی
- آزمون‌های رایج: بررسی تغییر رنگ تحت منابع نوری متفاوت، تعیین شاخص شکست (RI) و اختلاف انکسار (birefringence) به‌کمک وسایل گوهرشناسی، و نیز تعیین ترکیب عنصری با روش‌هایی مانند LA-ICP-MS یا طیف‌سنجی UV-Vis برای تأیید کروموفورها.
- توجه تجاری/علمی: نمونه‌های شفاف و بزرگِ دیاسپور نادرند؛ بنابراین بازار با نمونه‌های مصنوعی یا شبیه‌سازی‌شده (مثل برخی شیشه‌های تغییر رنگ) مواجه است.
۶) معالجات، تقلیدها و ملاحظات بازار
- برخلاف برخی گوهرها که تحت عملیات حرارت یا تابش اصلاح رنگ قرار می‌گیرند، برای زولتانیتِ تجاری گزارش رایج و پذیرفته‌شده‌ای از معالجهٔ گستردهٔ رنگ وجود ندارد؛ اما به‌دلیل ارزش بالا و نادر بودنِ نمونه‌های خوب، تقلیدهای شیشه‌ای با خاصیت تغییر رنگ به‌عنوان جایگزین ناصادقانه در بازار دیده شده‌اند که باید توسط آزمایشگاه‌های معتبر تفکیک شوند.
۷) برش، تراش و نکات طراحی جواهر
- جهت‌گیری بلوری و آنیزوتروپیِ نوری باعث می‌شود برش‌دهنده‌های حرفه‌ای هنگام تراش زولتانیت جهت و نوع برش را طوری انتخاب کنند که پدیدهٔ تغییر رنگ و شفافیت حداکثری آشکار شود. برش‌های درجه‌یک می‌توانند شدت تغییر رنگ را بهتر نمایش دهند و جلوهٔ بصری سنگ را تقویت کنند.
۸) اهمیت علمی و جمع‌بندی
- زولتانیت نمونه‌ای جذاب از یک هیدروکسید آلومینیومی است که با حضور مقادیر کم از کروموفورها و به‌واسطهٔ ساختار بلوری‌اش، پدیدهٔ تغییر رنگ زیبا و تحسین‌برانگیزی از خود نشان می‌دهد. پژوهش‌های جدید (طیف‌سنجی، تعیین جهت کریستالی با رامان و آنالیز عناصر ردپایی) به درک بهتر منشأ رنگ و اختلاف‌های نمونه‌ای کمک کرده‌اند و اطلاعات علمی آنها برای تعیین منشأ، ارزش‌گذاری و روش‌های شناسایی کاربردی است.
کمی صبر کنید...
موردی برای نمایش وجود ندارد.