سنگ اورانژیت (Orangeite): پنجره‌ای به اعماق زمین
مقدمه
سنگ اورانژیت (Orangeite) که در گذشته با عنوان «کیمبرلیت نوع دوم» (Group II Kimberlite) نیز شناخته می‌شد، یکی از سنگ‌های آذرین آلکالین با منشأ عمیق است. این سنگ در دسته سنگ‌های ماگمایی فوق‌آلکالین قرار می‌گیرد و اهمیت آن نه تنها در زمین‌شناسی، بلکه در درک فرایندهای تشکیل الماس و ترکیب گوشته‌ی زمین نیز بسیار بالاست.
اورانژیت‌ها نخستین بار در آفریقای جنوبی شناسایی شدند و از آن پس، در هند، استرالیا و روسیه نیز نمونه‌هایی از آن گزارش شده است.
ترکیب شیمیایی و کانی‌شناسی
اورانژیت عمدتاً از سیلیکات‌های منیزیم و پتاسیم‌دار تشکیل شده است.
کانی‌های شاخص در این سنگ شامل موارد زیر هستند:
- فلوگوپیت (Phlogopite): از گروه میکاها، با درخشندگی طلایی و ساختار ورقه‌ای.
- الیوین (Olivine): کانی سبزرنگ مقاوم که در شرایط دمای بالا شکل می‌گیرد.
- آپاتیت، پیروکسن و اسپینل‌ها: کانی‌های فرعی اما کلیدی برای تشخیص منشاء گوشته‌ای سنگ.
در بررسی‌های ژئوشیمیایی، حضور ایزوتوپ‌های خاصی از استرانسیوم (Sr) و نئودیمیوم (Nd) در اورانژیت نشان‌دهنده‌ی منشاء گوشته‌ای غنی‌شده (Enriched Mantle Source) است که در اثر فرآیند متاسوماتیسم گوشته‌ای شکل گرفته است.
ویژگی‌های فیزیکی و نوری
- رنگ: خاکستری تا نارنجی مایل به قهوه‌ای، با جلای شیشه‌ای تا مرواریدی.
- بافت: پورفیری تا میکروکریستالین؛ در مقاطع نازک می‌توان فلوگوپیت‌های بزرگ را در زمینه‌ای ریزدانه مشاهده کرد.
- سختی: حدود ۶ تا ۶.۵ در مقیاس موس.
- چگالی: میانگین ۲.۸ تا ۳.۲ گرم بر سانتی‌متر مکعب.
- شفافیت: مات تا نیمه‌شفاف، بسته به مقدار فلوگوپیت و کانی‌های فرعی.
منشأ زمین‌شناسی
اورانژیت‌ها در اعماق زیاد (بیش از ۱۵۰ کیلومتر زیر سطح زمین) تشکیل می‌شوند و از طریق فعالیت‌های آتشفشانی عمیق به سطح می‌رسند.
در واقع، این سنگ‌ها مسیرهایی برای انتقال مواد گوشته به پوسته زمین فراهم می‌کنند و از این جهت، شواهد ارزشمندی از ترکیب و فرگشت شیمیایی گوشته در خود دارند.
برخی از دهانه‌های معروف در آفریقای جنوبی که میزبان الماس هستند (مانند Premier Mine) در سنگ‌های مشابه با اورانژیت یافت شده‌اند.
منابع جهانی و مناطق پیدایش
مهم‌ترین ذخایر و رخنمون‌های اورانژیت در کشورهای زیر گزارش شده است:
- آفریقای جنوبی (منطقه Transvaal)
- هند (ناحیه Dharwar Craton)
- استرالیا (Western Australia)
- روسیه و کانادا (در ارتباط با کمربندهای کیمبرلیتی)
کاربرد و ارزش گوهرشناسی
در حالت طبیعی، اورانژیت سنگی علمی و پژوهشی است و کمتر به عنوان گوهر تراش‌خورده استفاده می‌شود.
اما اهمیت آن در گوهرشناسی از دو جنبه است:
- منشأ الماس‌ها: بسیاری از سنگ‌های حامل الماس، از نوع کیمبرلیت یا اورانژیت هستند.
- نماد زمین‌شناسی عمیق: به‌دلیل منشأ در اعماق گوشته، می‌تواند نماد پیوند زمین، زمان و انرژی در طراحی‌های مفهومی زیورآلات باشد.
نمونه‌های تراش‌خورده‌ی اورانژیت اگر دارای جلای مناسب و رنگ مایل به نارنجی باشند، می‌توانند در مجموعه‌های کلکسیونی ارزشمند قرار گیرند.
نتیجه‌گیری
اورانژیت یکی از سنگ‌های کلیدی برای درک فرآیندهای درونی زمین است.
ترکیب منحصربه‌فرد آن از آلکالین‌ها و کانی‌های گوشته‌ای، به زمین‌شناسان این امکان را می‌دهد که تاریخچه‌ی شیمیایی گوشته را بازسازی کنند.
در دنیای گوهرشناسی، هرچند این سنگ جایگاه تجاری گسترده‌ای ندارد، اما ارزش علمی، زیبایی طبیعی و منشأ اسرارآمیز آن، آن را به یکی از گوهرهای نمادین در ارتباط با «ریشه‌های زمین» تبدیل می‌کند.