پیترسایت
مقدمه
پیترسایت یکی از گونه‌های کمیاب و کم‌مطالعه از خانواده کوارتز است که نخستین‌بار در سال ۱۹۶۲ توسط «سید پیترز» در نامیبیا شناسایی و ثبت شد. این کانی به دلیل بافت الیافی پیچیده، ظاهر متلاطم و پدیده نوری خاصش، در ادبیات گوهرشناسی به عنوان «طوفان محبوس در سنگ» شناخته می‌شود. پژوهش‌های جدید نشان می‌دهد که این جلوه بصری حاصل بازآرایی ساختاری الیاف کروسی‌دولیت دگرسان‌شده در ماتریس سیلیسی است.
ترکیب شیمیایی و ساختار
پیترسایت از نظر ترکیب شیمیایی در رده کوارتزها قرار می‌گیرد و فرمول عمومی آن SiO₂ است. تفاوت اصلی آن با انواع متداول کوارتز در حضور بقایای الیاف دگرسان‌شده‌ی رگه‌های کروسی‌دولیت (Blue Asbestos) است.
در طی فرآیندهای زمین‌ساختی و دگرسانی حرارتی، الیاف کروسی‌دولیت شکسته، جابه‌جا و دوباره درون سیلیس رسوب می‌کنند و مجموعه‌ای نامنظم از لایه‌ها، رگه‌ها و نوارهای فیبری پدید می‌آورند. این ساختار چندفازی عامل اصلی جلوه نوری مشهور پیترسایت است.
پدیده نوری
بسامدهای مختلف انعکاس نور بر سطح الیاف، پدیده‌ای مشابه چاتویانسی و بازیابی (Play of Light) ایجاد می‌کند، اما برخلاف چشم‌گربگی در کریزوبریل یا تایگرآی، در پیترسایت نور به صورت چرخشی و موج‌دار حرکت می‌کند. این رفتار نوری حاصل سه عامل است:
- جهت‌گیری نامنظم الیاف دگرسان‌شده
- اختلاف ضریب شکست میان نوارهای سیلیسی
- شکست چندلایه و تداخلی نور
نتیجه این فرایند، ایجاد زمینه‌ای متحرک از موج‌های روشن و تیره است که در هنگام چرخش سنگ تحت نور، گویی سطحی سیال و پویا را نمایش می‌دهد.
مناطق پیدایش
پیترسایت یک کانی گسترده در دنیا نیست و تاکنون تنها دو منبع شناخته‌شده اصلی برای آن گزارش شده است:
۱. نامیبیا
- مهم‌ترین و باکیفیت‌ترین ذخیره جهان
- الیاف پهن‌تر، رنگ‌های آبی عمیق و قهوه‌ای طلایی
- ساختار فیبری پیچیده‌تر و بازی نوری قوی‌تر
- منشأ در واحدهای دگرسانی شدید مرتبط با رخدادهای زمین‌ساختی مزوزوئیک
۲. چین
- ذخایر هنان و ژجیانگ
- رگه‌های منظم‌تر و رنگ‌های روشن‌تر
- سهم بیشتر رنگ قرمز و نارنجی در مقایسه با نوع نامیبیایی
ویژگی‌های گوهرشناختی
ویژگیمقدار
| فرمول شیمیایی | SiO₂ |
| سیستم بلوری | تریگونال (به دلیل ماهیت کوارتزی، هرچند بافت الیافی آن غیرمنظم است) |
| سختی (موهس) | 6.5 تا 7 |
| ضریب شکست | حدود 1.53 تا 1.54 |
| وزن مخصوص | 2.60 تا 2.66 |
| شکستگی | صدفی تا نامنظم |
| شفافیت | نیمه‌شفاف تا مات |
| پدیده نوری | افکت موجی متحرک ناشی از الیاف دگرسان‌شده |
فرآوری و تراش
پیترسایت به دلیل ساختار فیبری و برخی نواحی ترک‌دار، اغلب برای تراش کابوشن انتخاب می‌شود تا بیشترین بازی نور نمایش داده شود. برای افزایش دوام، برخی نمونه‌ها در فرآیند تثبیت رزین قرار می‌گیرند. نمونه‌های پایدار و بدون ترک، ارزش کلکسیونی بالاتری دارند.
تشخیص و افتراق
از آنجا که پیترسایت ارتباط ساختاری با تایگرآی و هاوک‌آی دارد، گاهی با این دو سنگ اشتباه گرفته می‌شود. تفاوت اصلی در موارد زیر است:
- نظم الیاف: تایگرآی الیاف منظم و موازی دارد؛ پیترسایت الیاف درهم‌پیچیده و نامنظم.
- بازی نور: در تایگرآی چاتویانسی خطی است؛ در پیترسایت موجی و گردابی.
- تراکم رنگ: پیترسایت معمولاً کنتراست‌های شدیدتر و رگه‌های دینامیک‌تری دارد.
کاربردها
پیترسایت بیش از آنکه «سنگ قیمتی» به معنای کلاسیک باشد، یک سنگ کلکسیونی است. جلوه بصری منحصر‌به‌فرد آن موجب شده در موارد زیر استفاده شود:
- جواهرات هنری و دست‌ساز
- مدال‌ها، پندنت‌ها و قطعات کلکسیونی
- تزئینات دستی با محوریت جلوه نوری
پیترسایت به دلیل سختی مناسب، برای استفاده روزمره نیز قابل قبول است، اما باید از شوک حرارتی و ضربه‌های شدید محافظت شود.
جمع‌بندی
پیترسایت نمونه‌ای کمیاب از تکامل زمین‌شناختی الیاف دگرسان‌شده در ماتریس کوارتزی است. این کانی با ساختار پیچیده، بازی نور پویا و منابع محدود، جایگاه ویژه‌ای در میان گوهرشناسان و کلکسیونرها دارد. ویژگی‌های شاخص آن موجب شده که در بازار جهانی، هر قطعه براساس الگوی منحصر‌به‌فرد الیاف و شدت افکت نوری ارزش‌گذاری شود.