بررسی گوهر شاه‌مقصود (Serpentine / Afghan Jade)
مقدمه
سنگ شاه‌مقصود یکی از گوهرهای تاریخی و ارزشمند منطقه‌ی خراسان بزرگ و افغانستان است که به‌ویژه در صنعت گوهرشناسی ایران، افغانستان و هند شهرت دارد.
از نظر علمی، بیشتر نمونه‌های موسوم به شاه‌مقصود در واقع از خانواده‌ی سرپانتین (Serpentine Group) هستند؛ گروهی از سیلیکات‌های منیزیم آبدار که از دگرسانی سنگ‌های اولترامافیک (غنی از منیزیم و آهن) به وجود می‌آیند.
این گوهر به دلیل رنگ سبز یشمی و جلای لطیفش، گاهی به اشتباه در دسته‌ی "جید" قرار می‌گیرد، در حالی که ترکیب و ساختار بلورین آن تفاوت‌های مشخصی با جید واقعی دارد.
ترکیب شیمیایی و ساختار بلوری
- فرمول شیمیایی عمومی: (Mg,Fe)₃Si₂O₅(OH)₄
- سیستم بلوری: مونوکلینیک
- سختی در مقیاس موس: بین ۲.۵ تا ۵.۵ (بسته به نوع کانی)
- چگالی: ۲.۵ تا ۲.۶ گرم بر سانتی‌متر مکعب
- جلای سطح: مومی تا ابریشمی
- رنگ: سبز روشن تا سبز زیتونی، گاهی با ته‌رنگ طلایی یا قهوه‌ای
در گروه سرپانتین سه نوع اصلی شناخته می‌شود: کریزوتیل (Chrysotile)، آنتی‌گوریت (Antigorite) و لیزاریت (Lizardite). بیشتر سنگ‌های شاه‌مقصود از نوع آنتی‌گوریت هستند که ساختاری متراکم، رنگ سبز شفاف و بافتی لطیف دارند.
منشأ زمین‌شناسی و مناطق استخراج
سرپانتین‌ها معمولاً در نتیجهٔ دگرسانی هیدروترمال سنگ‌های مافیک و اولترامافیک مانند پریدوتیت، دونیت و پیروکسنیت تشکیل می‌شوند. این فرایند شامل واکنش آب با الیوین و پیروکسن در دما و فشار متوسط است.
مهم‌ترین مناطق استخراج سنگ شاه‌مقصود عبارت‌اند از:
- قندهار، افغانستان: مشهورترین منشأ تاریخی و تجاری شاه‌مقصود، با رنگ سبز زیتونی روشن و بافت ابریشمی.
- بلوچستان (پاکستان): ذخایر مشابه با رنگ سبز تیره‌تر.
- ایران (خراسان جنوبی و کرمان): نمونه‌های مشابه سرپانتین در سنگ‌های الترامافیک یافت می‌شوند اما از نظر شفافیت با نوع قندهاری تفاوت دارند.
خواص گوهرشناسی و تشخیص
از دید گوهرشناسی، شاه‌مقصود دارای ویژگی‌های خاصی است که آن را از دیگر سنگ‌های سبز متمایز می‌کند:
ویژگی مقدار یا توضیح
| ضریب شکست | 1.560 تا 1.571 |
| پدیده نوری | درخشش ابریشمی یا “greasy luster” |
| شکستگی | صدفی تا ناصاف |
| شفافیت | نیمه‌شفاف تا مات |
| واکنش به اسید | نسبتاً مقاوم در برابر اسیدهای ضعیف |
| فلورسانس | ندارد |
| طیف جذب | خط جذب مشخص در 630–690 نانومتر (ناشی از آهن در ساختار) |
برای تشخیص دقیق شاه‌مقصود از جید نفریت (Nephrite Jade) یا جیدایت (Jadeite)، استفاده از ابزارهایی مانند رفرکتومتر، اسپکتروسکوپ و بررسی چگالی ضروری است.
کاربردها
- زیورآلات و تسبیح: محبوبیت ویژه‌ای در فرهنگ اسلامی و آسیایی به عنوان سنگی آرامش‌بخش دارد.
- هنرهای سنگی: ساخت مهره، مجسمه، نگین و تزئینات.
- کاربرد متافیزیکی (غیرعلمی): در باورهای سنتی، شاه‌مقصود نماد صفا، آرامش و پاکی نیت است.
- کاربرد صنعتی: نوع فیبری (کریزوتیل) در گذشته به عنوان عایق حرارتی و الیاف صنعتی استفاده می‌شده، ولی امروزه به دلیل خطرات آزبست محدود شده است.
جنبه‌های ایمنی
هنگام برش و تراش سنگ‌های سرپانتینی، باید به ایمنی توجه شود؛ چون برخی از انواع فیبری ممکن است حاوی آزبست طبیعی باشند. استفاده از ماسک و تهویه مناسب در کارگاه‌های تراش سنگ الزامی است.
نتیجه‌گیری
سنگ شاه‌مقصود نه تنها از نظر زیبایی‌شناسی، بلکه از دید علمی نیز نمونه‌ای برجسته از دگرسانی هیدروترمال در سنگ‌های غنی از منیزیم است.
در بازار جهانی، این گوهر در مرز میان ارزش فرهنگی و علمی قرار دارد و شناخت دقیق آن برای گوهرشناسان، طراحان جواهر و علاقه‌مندان به زمین‌شناسی اهمیت فراوانی دارد.
📚