یوقلاز (Euclase)
یوقلاز (Euclase): ساختار، ویژگی‌ها، منشأ و کاربردهای گوهرشناسی
1. مقدمه
یوقلاز از جمله کانی‌های کمیاب جهان است که در طی سه دهه اخیر توجه ویژه‌ای در میان گوهرشناسان و مجموعه‌داران یافته است. این کانی برای نخستین‌بار در قرن هجدهم معرفی شد و با نام «Euclase» برگرفته از واژه‌های یونانی eu به‌معنای «خوب» و klasis به‌معنای «شکست»، اشاره به شکستگی تمیز و مشخص آن، در متون معدنی ثبت شده است.
اگرچه از نظر شیمیایی حاوی بریلیوم است، اما برخلاف بریل، ساختار بلوری کاملا متفاوتی دارد و در گروه مستقل خود بررسی می‌شود.
2. ترکیب شیمیایی و ساختار بلورشناسی
- فرمول شیمیایی:
BeAlSiO₄(OH) - سیستم بلوری:
مونوکلینیک - کلاس بلوری:
Prismatic - گروه فضایی:
P2₁/c
مطابق داده‌های Handbook of Mineralogy، ساختمان یوقلاز شامل زنجیره‌های SiO₄ و پیوندهای هیدروکسیل است که پایداری نسبی و شکست‌پذیری ویژه آن را توضیح می‌دهد. حضور یون‌های بریلیوم و آلومینیوم موقعیت‌های چهاروجهی و هشت‌وجهی را در شبکه بلوری ایجاد می‌کند.
3. ویژگی‌های فیزیکی
- رنگ: آبی روشن، آبی-سبز، بی‌رنگ، به‌ندرت زرد کم‌رنگ
- شفافیت: شفاف تا نیمه‌شفاف
- سختی موهس: 7 تا 7.5
- درخشندگی: شیشه‌ای
- چگالی: میانگین 3.10 تا 3.15 g/cm³
- رخ‌کافت: بسیار کامل، خاصیت شاخص یوقلاز
- شکستگی: صدفی تا ناهموار
- دوپچگی (DR): قوی، معمولاً 0.010 تا 0.016
- ضریب شکست (RI): حدود 1.652 تا 1.670
رخ‌کافت کامل و سختی نسبتا بالا، ترکیبی پارادوکسیکال ایجاد می‌کند. به همین دلیل، یوقلاز با وجود سختی مناسب، بسیار شکننده است و باید با احتیاط تراش داده شود.
4. ویژگی‌های نوری و طیفی
پهلوچرخانی (Pleochroism) آشکار در نمونه‌های آبی
- جذب‌های طیفی مشخص در ناحیه مرئی نزدیک به 590 و 610 نانومتر
- الگوهای رامن مرتبط با پیوندهای Si-O و گروه هیدروکسیل
این خصوصیات سبب شده در آزمایشگاه تشخیص آن نسبتاً قابل اتکا باشد.
5. محیط پیدایش و زمین‌شناسی
یوقلاز بیشتر در شرایط پگماتیتی و همچنین زون‌های دگرگونی با دمای متوسط تا بالا تشکیل می‌شود. حضور آن اغلب به محیط‌هایی مرتبط است که سنگ‌های غنی از بریلیوم همراه با سیالات هیدروترمال فعالیت داشته‌اند.
مهم‌ترین ذخایر جهانی
برزیل (میناس ژرایس): بزرگ‌ترین منبع کریستال‌های جواهری
- کلمبیا (Boyacá): نمونه‌های آبی عمیق و شفاف
- روسیه (اورال): نمونه‌های کلاسیک قرن نوزدهم
- زیمبابوه و تانزانیا: نمونه‌های سبزآبی و بی‌رنگ
- اتریش و فرانسه: ذخایر تاریخی و علمی
6. جنبه‌های گوهرشناسی
6.1 ارزش و کمیابی
یوقلاز به‌عنوان گوهر، در گروه سنگ‌های کلکسیونی کمیاب قرار می‌گیرد. کریستال‌های با کیفیت جواهری، به‌ویژه با رنگ آبی اشباع، بسیار ارزشمند هستند و حتی در بازارهای تخصصی نیز با محدودیت عرضه روبه‌رو می‌باشند.
6.2 تراش و نگهداری
به دلیل رخ‌کافت کامل، تراشکار باید جهت‌گیری بلور را با دقت بالا تعیین کند. کوچک‌ترین ضربه در جهت نادرست می‌تواند باعث شکستگی کامل شود.
برای نگهداری:
- از شوک حرارتی و ضربه باید به‌شدت پرهیز کرد
- تمیزسازی با بخار یا اولتراسونیک توصیه نمی‌شود
- بهترین کاربرد یوقلاز در جواهرات کم‌استفاده مانند پلاک یا گوشواره است
7. تفاوت‌ها و موارد مشابه
یوقلاز از نظر ظاهری ممکن است با گوهرهای زیر اشتباه گرفته شود:
- توپاز آبی
- آکومارین
- دانیبوریت
اما ترکیب شیمیایی، سیستم بلوری و ساختار نوری آن کاملاً متفاوت است و با ابزارهای استاندارد آزمایشگاهی قابل تفکیک است.
8. کاربردهای علمی و صنعتی
از آنجا که یوقلاز کانی بسیار کمیاب است، استفاده صنعتی عمده ندارد. اما در:
- پژوهش‌های ساختار شبکه‌های سیلیکاتی
- مطالعات رامن و FTIR
- بررسی رفتار مکانیکی کانی‌های ترد با رخ‌کافت کامل
کاربردهای علمی قابل توجه دارد.
9. جمع‌بندی
یوقلاز یکی از معدود کانی‌هایی است که در عین سختی مناسب، رخ‌کافت کامل و شکنندگی بالایی دارد. این ویژگی‌ها آن را به کانی‌ای ظریف، کمیاب و مناسب مجموعه‌داران و پژوهشگران تبدیل می‌کند. رنگ آبی آرام، پدیده‌های نوری مشخص و شفافیت بالا، ارزش زیبایی‌شناختی و گوهرشناختی قابل توجهی به آن بخشیده است.