آکسنیت

چکیده   آکسنیت (Axinite) گروهی از بوروسیلیکات‌های تریکلینیک است که به‌خاطر بلورهای تیغه‌ای ـ تبرشکل، جلای شیشه‌ای و دورنگی (pleochroism) قوی شناخته می‌شود. گونه‌های اصلی این گروه بر اساس عنصر غالب جانشین‌شونده عبارت‌اند از آکسنیت-(Fe) (فروآکسنیت)، آکسنیت-(Mn) (مانگان‌آکسنیت) و آکسنیت-(Mg) (مگنزآکسنیت). سنگ‌های جواهری آکسنیت نادر و برای کلکسیونرها و برخی کاربردهای تخصصی گوهرشناسی ارزشمند هستند.
۱. ترکیب شیمیایی و ساختار بلوری   ترکیب کلی گروه آکسنیت را می‌توان به‌صورت تقریباً (Ca,Fe,Mn,Mg)₃Al₂B(Si₄O₁₂)OH نوشت — یعنی یک بوروسیلیکات کلسیم-آلومینیوم با جانشینی‌های متغیر آهن، منگنز یا منیزیم. این تغییرات شیمیایی دلیل اصلی تفاوت رنگ، چگالی و رفتار اپتیکی میان نمونه‌هاست. بلورهای آکسنیت در سیستم تریکلینیک شکل می‌گیرند و عموماً تیغه‌ای یا تبرشکل هستند که نام یونانی («axe») به این عادت بلوری اشاره دارد.
۲. خصوصیات فیزیکی و اپتیکی مربوط به گوهرشناسی                                                                               آکسنیت‌ها معمولاً دارای جلای شیشه‌ای، سختی در حدود 6–7 (محدودهٔ دقیق وابسته به ترکیب) و چگالی بین ~3.18 تا 3.37 هستند. یکی از ویژگی‌های برجستهٔ آکسنیت، دورنگی نسبتاً قوی است؛ یعنی نمونه‌ها از نماهای مختلف می‌توانند رنگ‌های متفاوتی نشان دهند (برای مثال تن‌های قهوه‌ای، بنفش، زرد یا آبیِ کم‌یاب). این خصوصیات اپتیکی به‌علاوهٔ شکست مضاعف و ترک‌خوردگی گُردشدنی/شکننده، اهمیت ویژه‌ای برای برش و سنجش ارزش گوهر دارند.
۳. تقسیم‌بندی گونه‌ها و نام‌گذاری   مطابق با اصلاحات نوین کانی‌نگاری، «آکسنیت» اکنون به مجموعه گونه‌های مشخص تقسیم می‌شود که نام هر کدام متناسب با عنصر غالب در ساختار است: Axinite-(Fe)، Axinite-(Mn)، Axinite-(Mg) و گونهٔ میانی Tinzenite. این طبقه‌بندی برای گزارش دقیق نمونه‌ها در مطالعات علمی و برای تعیین ارزش جواهری اهمیت دارد؛ چرا که هر گونه از نظر رنگ و چگالی تا حدودی متفاوت است.
۴. روند پیدایش (ژنِسِیس) و پهنه‌های تکتونیکی مرتبط   آکسنیت معمولاً در محیط‌های دگرگونی تماس‌دار و هیدروترمال ثانویه‌ای شکل می‌گیرد که در آن سنگ‌های آهکی یا کالکارئوس در معرض سیالات غنی از بور و سیلیکات و حرارت قرار می‌گیرند. حضور آکسنیت اغلب نشان‌دهندهٔ فرآیندهای پیچیدهٔ تبادل سیالات و دگرگونی پرفشار/پرفشار-نسبتی در تماس با توده‌های نفوذی است. محل‌های کلاسیک شامل مناطق دگرگونی آلپی و برخی معادن بازماندهٔ روسیه و فرانسه هستند، اما نمونه‌های جواهری نیز از مکزیک، آمریکا (کالیفرنیا و برخی ایالات دیگر)، پاکستان و مناطق دیگر گزارش شده‌اند.
۵. جنبه‌های گوهرشناسی: ارزش، تراش و دوام   - ارزش: نمونه‌های شفاف و خوش‌رنگ آکسنیت نادر بوده و به‌دلیل کمیابی و ظاهر بلورینِ ویژه نزد کلکسیونرها ارزش بالاتری دارند. با این حال بازار جواهرات عمومی برای آکسنیت خیل گسترده‌ای ندارد و قیمت‌ها معمولاً براساس شفافیت، رنگ و کیفیت تراش تعیین می‌شوند.                                                             تراش: آکسنیت به خاطر تردی متوسط و وجود رخ مشخص و احتمال شکست‌های کنچوئیدی، نیازمند مهارت ویژهٔ تراشکاری است. تراش‌های کاهشی یا فست‌دار که موجب نمایش حداکثری دورنگی و جلای داخلی شوند، معمولاً برای این گوهر مناسب‌اند.                                                                                                                                           دوام: سختی مناسب (حدود 6–7) موجب استفادهٔ محدود در زیورآلات می‌شود، اما نکات مربوط به رخ و شکنندگی باید در طراحی زیور لحاظ شوند (محافظت با قاب‌بندی مناسب، استفاده در آویز یا گوشواره به‌جای انگشترهای روزمره).
۶. شناسایی آزمایشگاهی و شاخص‌های تشخیصی   شاخص‌های اپتیکی (شاخص‌های شکست نوری، دورنگی و بایاکسیال بودن)، رنگ‌نماییِ قوی (pleochroism) و پارامترهای چگالی می‌توانند در افتراق آکسنیت از سایر بوروسیلیکات‌ها کمک کنند. علاوه بر آن، بررسی XRD و آنالیز شیمیایی (مثل EPMA یا ICP-MS برای تعیین نسبت Fe:Mn:Mg) برای تعیین گونهٔ دقیق آکسنیت ضروری است، به‌خصوص در مطالعات علمی و گزارش‌های موزه‌ای.
۷. تاریخچهٔ نام و نکات نمادین   نام «آکسنیت» از واژهٔ یونانی axine یا axina به‌معنای «تبر» گرفته شده که به شکل تیغه‌ای-تبرمانند بلورها اشاره دارد. نام‌گذاری کلاسیک و مدارک تاریخی نمونه‌های اولیه از فرانسه (محدودهٔ ایزر) به این کانی هویت دیرینه‌ای بخشیده است.

خلاصه و نتیجه‌گیری   آکسنیت گروهی از بوروسیلیکات‌های تریکلینیک است که ترکیب شیمیایی متغیر (جانشینی Fe/Mn/Mg) و شکل بلوری منحصربه‌فرد آن را به کانی‌ای جذاب برای مطالعات زمین‌شناسی و مجموعه‌های گوهرشناسی تبدیل کرده است. نمونه‌های جواهری آکسنیت با شفافیت و رنگ مطلوب نادر و مطلوب کلکسیونرها هستند، اما ماهیت ترد و رخ‌دار آنها هنگام تراش و استفاده در زیورآلات باید با دقت مدنظر قرار گیرد.