دیاسپور (Diaspore)
مقدمه
دیاسپور (Diaspore) با فرمول شیمیایی AlO(OH) یکی از کانی‌های کم‌یاب گروه اکسید – هیدروکسیدها است که در سال 1801 توسط زمین‌شناس فرانسوی René Just Haüy معرفی شد. نام این کانی از واژه یونانی diaspeirein به معنای «پراکنده شدن» گرفته شده است؛ زیرا هنگام حرارت‌دیدن ترکیده و پراکنده می‌شود.
در صنعت گوهرشناسی، دیاسپور به‌ویژه با نمونه‌های تغییررنگ‌دهنده خود – که با نام‌های تجاری نظیر Csarite® و Zultanite® شناخته می‌شوند – جایگاه ویژه‌ای یافته است.
ساختار و ترکیب شیمیایی
دیاسپور یک کانی آلومینیومی با ساختار کریستالی ارتورومبیک است. این کانی معمولاً به همراه کوراندوم (یاقوت و یاقوت کبود) و هماتیت در سنگ‌های دگرگونی و رسوبی غنی از آلومینیوم تشکیل می‌شود.
فرمول شیمیایی:
AlO(OH)
سیستم بلوری:
اورترومبیک (Orthorhombic)
سختی در مقیاس موس:
6.5 – 7
چگالی:
3.2 – 3.4 g/cm³
ویژگی‌های نوری و اپتیکی
دیاسپور دارای ویژگی‌های نوری برجسته و در برخی نمونه‌ها پلی‌کرواسم قوی (Pleochroism) و تغییر رنگ (Color Change) است.
ویژگی‌های نوری اصلی
خاصیتمقدار
| ضریب شکست (RI) | 1.702 – 1.750 |
| دوشکستی | 0.008–0.010 |
| نوع نوری | دو محوری (Biaxial) |
| پلیتروئیزم | قوی: سبز–صورتی–زرد |
| تغییر رنگ | از سبز/زیتونی در نور روز به صورتی/قرمز در نور تنگستن |
پدیده تغییر رنگ
یکی از مهم‌ترین دلایل جذابیت جواهری دیاسپور، نمایش رنگ‌های متفاوت تحت شرایط نوری مختلف است. این پدیده به دلیل جذب انتخابی نور و حضور ناخالصی‌هایی مانند کروم (Cr³⁺) رخ می‌دهد. بهترین نمونه‌های دیاسپور از معادن غرب ترکیه استخراج می‌شوند و تغییر رنگ بسیار چشمگیری دارند.
رنگ، شفافیت و جلای سطح
دیاسپور طبیعی معمولاً در رنگ‌های زیر دیده می‌شود:
- سبز زیتونی تا سبز مایل به قهوه‌ای
- زرد کمرنگ
- صورتی و بنفش روشن
- بی‌رنگ
جلای آن معمولاً شیشه‌ای تا مرواریدی است و اغلب شفاف تا نیمه‌شفاف می‌باشد.
محل‌های مهم پیدایش
دیاسپور در سراسر جهان یافت می‌شود، اما منابع باکیفیت جواهری محدود است.
مهم‌ترین ذخایر جهانی:
- ترکیه (Mugla – Milas) مهم‌ترین منبع جهانی و تولیدکننده انواع تغییررنگ‌دهنده
- روسیه (اورال)
- قزاقستان
- تاجیکستان
- برزیل
- آفریقا (تانزانیا و کنگو در برخی گزارش‌ها)
گوهرشناسی و کاربرد در جواهرسازی
مزایا
- پدیده تغییر رنگ بسیار جذاب
- سختی مناسب برای استفاده در زیورآلات روزمره
- کمیابی و ارزش کلکسیونی بالا
- قابلیت تراش عالی (بریلیانت، اشک، بیضی، زمردی)
محدودیت‌ها
- حساسیت به ضربه‌های ناگهانی (کانی شکننده است)
- منشورهای کریستالی ممکن است دارای ترک‌های طبیعی باشند
- یافتن نمونه‌های بزرگ و پاک دشوار است
در درمان و بهسازی
تا امروز هیچ روش بهسازی رایج و پذیرفته‌شده‌ای برای دیاسپور گزارش نشده و نمونه‌های بازار اغلب بدون بهسازی هستند؛ موضوعی که ارزش آن را افزایش می‌دهد.
تشخیص دیاسپور از سنگ‌های مشابه
دیاسپور گاهی با این سنگ‌ها اشتباه گرفته می‌شود:
سنگ‌های مشابه
- زبرجد (Peridot)
- زیرکن (Zircon)
- تورمالین سبز
- آندالوزیت (که آن نیز پلیتروئیزم قوی دارد)
روش‌های تشخیص
- پلیتروئیزم قوی
- RI و دوشکستی خاص
- رفتار حرارتی (ترکیدن هنگام حرارت)
- تغییر رنگ شدید در نمونه‌های باکیفیت
ارزش و بازار دیاسپور
دیاسپور از نظر اقتصادی به‌ویژه نمونه‌های تغییررنگ‌دهنده، طی سال‌های اخیر ارزش بیشتری پیدا کرده است.
سنگ‌های باکیفیت و تراش حرفه‌ای اغلب در رده سنگ‌های لوکس و کلکسیونی قرار می‌گیرند.
عوامل مؤثر بر قیمت:
- شدت و کیفیت پدیده تغییر رنگ
- شفافیت و پاکی
- وزن نهایی پس از تراش
- منبع و برند تجاری
جمع‌بندی
دیاسپور یکی از جذاب‌ترین و خاص‌ترین کانی‌های آلومینیومی است که با ترکیب ویژگی‌های نوری شگفت‌انگیز، تغییر رنگ نادر و کمیابی، جایگاه مهمی در بازار گوهرها پیدا کرده است. این گوهر به دلیل نبود بهسازی‌های رایج و کیفیت طبیعی بالا، برای کلکسیونرها و جواهری‌سازان بسیار ارزشمند است.