کاستریت (Cassiterite)
چکیده
کاستریت (SnO₂) مهم‌ترین سنگ معدنی قلع در جهان و یکی از اکسیدهای سنگین و مقاوم پوسته زمین است. این کانی علاوه بر اهمیت اقتصادی، به دلیل سختی بالا، جلای الماس‌گون و پراکندگی نوری مناسب، در گوهرشناسی نیز جایگاه ویژه‌ای دارد. مقاله حاضر به بررسی ویژگی‌های فیزیکی، رفتار اپتیکی، شرایط تشکیل و ارزش گوهرشناسی کاستریت پرداخته و یافته‌های علمی از منابع معتبر بین‌المللی را مرور می‌کند.
۱. معرفی و ترکیب شیمیایی
کاستریت با فرمول شیمیایی SnO₂ یک اکسید تتراگونال است که معمولاً به‌صورت بلورهای منشوری، هرمی یا توده‌های دانه‌ریز مشاهده می‌شود.
طبق داده‌های Mindat و Mineralogical Society، کاستریت معمولاً رنگ قهوه‌ای تیره، سیاه یا عسلی دارد و نمونه‌های شفاف آن کمیاب هستند.
۲. ویژگی‌های فیزیکی و کریستالوگرافی
| سیستم بلوری | تتراگونال |
| سختی موس | ۶ تا ۷ |
| جلای | الماس‌گون تا شیشه‌ای |
| چگالی | ۶.۸ تا ۷.۱ گرم بر سانتی‌متر مکعب |
| رخ | ناقص |
| شکست دوگانه | ندارد (ایزوتروپیک نیست ولی دوشکستی ضعیف است) |
جلای الماس‌گون در کنار چگالی بسیار بالا دلیل درخشش و حس “سنگ سنگین” در نمونه‌های تراش‌خورده است.
۳. محیط‌های زمین‌شناسی تشکیل
مطابق گزارش‌های USGS و Earth Science Reviews، کاستریت عمدتاً در:
- رگه‌های هیدروترمال دما–پایین تا متوسط
- اسکارن‌های قلع–تنگستن
- پگماتیت‌های گرانیتی تکامل‌یافته
- رسوبات آبرفتی (placer deposits)
تشکیل می‌شود. چگالی بالای کاستریت باعث می‌شود در رسوبات آبرفتی غنی‌سازی شده و به‌صورت دانه‌های مقاوم جمع‌آوری گردد.
مهم‌ترین تولیدکنندگان جهانی:
چین، اندونزی، بولیوی، میانمار، جمهوری دموکراتیک کنگو، روسیه.
۴. ویژگی‌های اپتیکی و رفتاری زیر میکروسکوپ
- شاخص شکست: حدود 2.01 – 2.04
- پراکندگی: 0.033 (قابل توجه و ایجاد درخشندگی رنگی در تراش)
- دوشکستی: کم
- پلی‌کریستالی بودن در برخی نمونه‌ها باعث پدیده‌ی “زیرسطحی بودن” نور می‌شود.
این ویژگی‌ها باعث می‌شود کاستریت در تراش فَست، فایر (Fire) زیبایی مشابه برخی سنگ‌های سنگین مانند زیرکن ایجاد کند.
۵. ارزش گوهرشناسی
کاستریت به‌عنوان سنگ جواهر، در گروه گوهرهای کمیاب کلکسیونی قرار دارد. دلایل:
مزایا
- سختی قابل قبول برای استفاده در جواهرات
- جلای بسیار درخشان
- پراکندگی نوری خوب
- امکان تراش‌های فست با بازتاب‌های قوی
محدودیت‌ها
- شکنندگی نسبتاً بالا
- فراوانی کم نمونه‌های شفاف
- رنگ تیره در اکثر ذخایر
بهترین کیفیت‌های جواهری از بولیوی گزارش شده‌اند که رنگ عسلی، شفافیت بالا و فایر قوی دارند.
۶. کاربردها و اهمیت اقتصادی
طبق USGS Commodity Summary، بیش از ۸۰٪ قلع جهانی از کاستریت تأمین می‌شود.
قلع حاصل از کاستریت در:
- لحیم‌کاری الکترونیکی
- پوشش‌دهی فولاد (Tin plating)
- آلیاژهای صنعتی
- ساخت برنز
نقش کلیدی دارد. این کانی از نظر اقتصادی، از پایه‌های اصلی صنایع فلزی مدرن است.
۷. تشخیص و تفاوت با سنگ‌های مشابه
در شناسایی گوهرشناسی، کاستریت ممکن است با موادی مانند:
- تورمالین قهوه‌ای
- دمانتوئید تیره
- آندالوسیت قهوه‌ای
اشتباه گرفته شود.
اما به کمک معیارهای زیر قابل تشخیص است:
- چگالی بسیار بالا
- شاخص شکست زیاد
- جلای الماس‌گون
- رفتار ویژه زیر نور مادون‌قرمز (طبق مطالعات Raman و FTIR)
۸. جمع‌بندی
کاستریت نه‌تنها یکی از مهم‌ترین کانی‌های اقتصادی جهان است، بلکه به‌عنوان یک گوهر کمیاب با ویژگی‌های اپتیکی منحصر‌به‌فرد شناخته می‌شود. ترکیب سختی بالا، جلای قوی و تاریخ طولانی در تمدن انسان، کاستریت را به یکی از سنگ‌های ارزشمند برای مجموعه‌داران و علاقه‌مندان علم گوهرشناسی تبدیل کرده است.