تفاوت بین یشم با کانی های سبز رنگ دیگه

مقدمه

اصطلاح «یشم» (Jade) در متون تجاری و تاریخی اغلب به سنگ‌هایی با رنگ سبز یا سبز مایل به تیره اطلاق می‌شود. اما از منظر علمی — زمین‌شناسی و گوهرشناسی — «یشم» یک نام عام است که دست‌کم سه گروه متفاوت معدنی را شامل می‌شود: Jadeite (پیرروکسن سدیک-آلومینوسیلیکات)، Nephrite (آمفیبول) و در برخی موارد، سنگ‌هایی که عمدتاً از Omphacite تشکیل شده‌اند. 

در این مقاله کوتاه، با تمرکز بر خواص کانی‌شناسی، ساختار بلوری، فرآیند تشکیل و پیامدهای گوهرشناسی — تفاوت‌ها و همپوشانی‌های بین Omphacite و Jadeite/Nephrite بررسی می‌شوند.

ساختار، ترکیب شیمیایی و طبقه‌بندی

✅ ترکیب شیمیایی و ساختار بلوری

• Jadeite دارای فرمول تقریباً ساده (NaAlSi₂O₆) است. ساختار بلوری آن مونوکلینیک با گروه فضایی C2/c می‌باشد. 
• Omphacite فرمول پیچیده‌تری دارد: (Ca, Na)(Mg, Fe, Al)Si₂O₆ — یعنی ترکیب سدیک–کلسیک و Mg/Fe آبدار. 
• اگرچه هر دو جزو «پیرروکسن‌ها» هستند و بلور مونوکلینیک دارند، اما Omphacite می‌تواند چند پلی‌مورفیسم (polymorph) داشته باشد (مثلاً C2/c, P2/n, P2) که این خود نشانه تفاوت بلوری در شرایط تشکیل است. 

✅ طبقه‌بندی در گوهرشناسی / سنگ‌شناسی

• مطابق پیشنهادات علمی و تجاری:
  • اگر سنگی بیش از ۷۵–۹۰٪ از Jadeite تشکیل‌شده باشد → به آن «Jadeite-jade» گفته می‌شود. 
  • اگر عمدتاً از Omphacite باشد (>~۷۵٪) → به آن «Omphacite-jade» یا «Omphacitite» می‌گویند. 
  • همچنین ممکن است ترکیبی از Jadeite + Omphacite وجود داشته باشد → «Jadeite–Omphacite jade». 

بنابراین اصطلاح «یشم» بدون آزمایش دقیق ممکن است گمراه‌کننده باشد — سنگی ممکن است به‌نظر «یشم» بیاید اما از لحاظ علمی Omphacite باشد نه Jadeite یا Nephrite.

فرآیند تشکیل و پترژنِز (Genesis)

مطالعه‌ای که روی «یشم» سبز پیرروکسنی از گواتمالا انجام شده (با روش میکروسکوپ فلورسانس کاتدولیوم — CL) نشان داده است که:

• ابتدا کریستال‌های Jadeite (Jad I) در نتیجۀ سیالات پرفشار–پرفشار (HP / LT) تشکیل می‌شوند. 
• در مرحله بعد (metasomatism / metamorphism ثانویه)، سیالات غنی از Ca–Mg–Fe می‌توانند Jadeite اولیه را بازسازی کرده یا با آن مخلوط شوند و Omphacite تشکیل دهند. 
• در نتیجه ممکن است سنگی به‌ظاهر «یشم» ساخته شود که بیشتر به Omphacite شباهت دارد . 

این فرآیند نشان می‌دهد که منشأ و تاریخچه‌های متالوژیکی/دگرگونی Jadeite و Omphacite می‌توانند متفاوت باشند — هرچند ممکن است با هم همزیستی (coexistence) داشته باشند.

خواص اپتیکی و گوهرشناسی

برخی از خواص گوهرشناسی و معدنی که کمک می‌کنند تا Jadeite، Omphacite یا دیگر «یشم‌ها» از هم افتراق داده شوند:

ویژگیJadeite-

اما نکته مهم: امتحان‌های معمول گوهرشناسی (چشم غیرمسلّح، شاخص انکسار ساده، رنگ و ظاهر) گاهی برای تشخیص بین Jadeite و Omphacite کافی نیستند. در گزارش‌هایی آمده که زیورآلاتی که به‌نظر Jadeite بودند، بعد از آزمایش با طیف‌سنجی (Raman / FTIR / XRD) مشخص شد Omphacite بوده‌اند. 

اهمیت علمی و تجاری تفکیک

چرا این تفکیک مهم است؟

1. از نظر زمین‌شناسی: شناخت دقیق Jadeite vs Omphacite به ما کمک می‌کند تا شرایط دگرگونی (فشار–دما)، منشا و تاریخ ژئولوژیکی نمونه‌ها را بهتر درک کنیم. به‌عنوان مثال Jadeite غالباً در فاسیس «بلوشیست» در مناطق فرورانش تشکیل می‌شود. 
2. از نظر گوهرشناسی و بازرگانی: قیمت، ارزش و خواص فیزیکی سنگ‌های «یشم» به ترکیب دقیق‌شان وابسته است. سنگی که فقط به چشم شبیه Jadeite باشد ممکن است از لحاظ ارزش کمتر یا متفاوت باشد اگر واقعاً Omphacite باشد. 
3. استانداردگذاری علمی و شفافیت در بازار: با استفاده از اصطلاحاتی مثل “Jadeite-jade”، “Omphacite-jade”، “Mixed jadeite–omphacite” — می‌توان وضوح بیشتری در کلاس‌بندی سنگ‌های «یشم» ایجاد کرد. 

نتیجه‌گیری

• «یشم» یک اصطلاح تجاری/تاریخی است که از نظر علمی می‌تواند به چند نوع معدنی کاملاً متفاوت اشاره کند؛ مهم است که این تفاوت‌ها — Jadeite, Omphacite, Nephrite — در تحلیل و ارزیابی مد نظر باشند.
• Omphacite همانند Jadeite یک پیرروکسن است، ولی ترکیب شیمیایی، ساختار بلوری و تاریخ تشکیل آن متفاوت است؛ بنابراین نباید آن را صرفاً «یشم» در نظر گرفت بلکه باید با دقت معدنی طبقه‌بندی شود.
• آزمایش‌های پیشرفته (میکروسکوپی، طیف‌سنجی، XRD / Raman / FTIR) بهترین راه برای تشخیص واقعی هستند — نه صرفاً چشم یا آزمون‌های سریع.
• آشنایی با این تفاوت‌ها برای کارشناسان گوهرشناسی، معدن‌شناسی و هر کسی که با سنگ‌های قیمتی سروکار دارد، ضروری است.