امیترین
مقدمه
امیترین (Ametrine) یکی از شگفت‌انگیزترین انواع کوارتز است که هم‌زمان دو رنگ کاملاً متفاوت را در خود دارد: بنفشِ آرام آمتیست و طلاییِ درخشان سیترین.
این دوگانگی رنگی نه حاصل رنگ‌آمیزی مصنوعی، بلکه نتیجه‌ی تغییرات طبیعی در ساختار بلور طی رشد آن در اعماق زمین است.
برای یک گوهرشناس، امیترین نمونه‌ای استثنایی از پدیده‌ی «زون‌بندی رنگی طبیعی» (Natural Color Zoning) در کوارتز به شمار می‌رود.
ساختار و ترکیب گوهرشناسی
- فرمول شیمیایی: SiO₂ (دی‌اکسید سیلیکون)
- سیستم بلوری: تریگونال (Trigonal)
- سختی: ۷ در مقیاس موهس
- چگالی ویژه: ۲٫۶۵ – ۲٫۶۷
- جلای: شیشه‌ای (Vitreous)
- شکست مضاعف (Birefringence): حدود 0.009
- ضریب شکست (Refractive Index): 1.544 – 1.553
- پدیده نوری: دوشکستی ضعیف و زون‌بندی رنگ طبیعی
این مشخصات با دستگاه‌هایی مانند رفراکتومتر، میکروسکوپ گوهرشناسی و پلاریسکوپ قابل بررسی است.
منشأ رنگ و ساختار ناحیه‌ای
در یک بلور امیترین، تغییرات رنگ ناشی از تفاوت در حالت اکسیداسیون یون‌های آهن (Fe³⁺ و Fe⁴⁺) است.
در بخش‌هایی که آهن در حالت اکسید بالاتر قرار دارد، رنگ بنفش آمتیست شکل می‌گیرد،
و در قسمت‌هایی با کاهش اکسایش یا حرارت بالاتر، رنگ طلایی سیترین ظاهر می‌شود.
🔸 این تغییر رنگ معمولاً در جهت محور c بلور رخ می‌دهد و با نور عبوری در میکروسکوپ پلاریزه قابل تشخیص است.
🔸 زون‌بندی رنگ امیترین اغلب منظم و زاویه‌دار است، نه تصادفی — نشانه‌ای از منشأ طبیعی.
ویژگی‌های شناسایی در آزمایشگاه گوهرشناسی
گوهرشناس هنگام بررسی امیترین به چند شاخص کلیدی توجه می‌کند:
- زون‌بندی واضح رنگ: مرزهای نسبتاً مستقیم و تمیز بین بخش‌های بنفش و طلایی (نشانه طبیعی بودن).
- درون‌گیرها (Inclusions): حباب‌های گازی، ریزترک‌های پرشده، یا بلورهای ثانویه؛ معمولاً نامنظم و طبیعی.
- فلورسانس: اغلب ضعیف تا متوسط، در نور فرابنفش بلند، رنگ بنفش روشن یا نارنجی کمرنگ نشان می‌دهد.
- پاسخ طیفی (Spectroscope): خطوط جذب مشخص آمتیست در ناحیه زرد–سبز و سیترین در ناحیه آبی–بنفش قابل مشاهده است.
تمایز طبیعی از مصنوعی
در دهه‌ی ۱۹۹۰ میلادی، امیترین مصنوعی به روش هیدروترمال (Hydrothermal) در روسیه تولید شد.
از دید گوهرشناس، تفاوت‌ها شامل موارد زیر است:
ویژگیامیترین طبیعیامیترین مصنوعی
| زون‌بندی رنگ | منظم ولی زاویه‌دار، تابع محور بلور | معمولاً یکنواخت یا منحنی |
| درون‌گیرها | طبیعی، نامنظم، چندفازی | حباب‌های گازی کروی یا مسیر رشد هیدروترمال |
| طیف جذبی | دارای نوسان طبیعی آهن | طیف مصنوعی صاف و یکنواخت |
| منبع | معدن آناهی بولیوی | تولید آزمایشگاهی روسیه، چین |
بنابراین، بررسی دقیق با میکروسکوپ گوهرشناسی و طیف‌سنج جذب نوری (UV-Vis) ابزارهای اصلی تشخیص هستند.
منابع معدنی و ژئولوژیکی
معدن آناهی (Anahí) در شرق بولیوی تنها منبع تجاری شناخته‌شده‌ی امیترین در جهان است.
این معدن در سنگ‌های دولومیتی با رگه‌های هیدروترمال سیلیسی قرار دارد و بلورها در حفرات و شکاف‌های باز رشد کرده‌اند.
امیترین‌های باکیفیت در این معدن معمولاً شفاف، با زون رنگی واضح و بدون ترک‌های سطحی هستند.
تراش و ارزش‌گذاری
گوهرشناسان هنگام ارزیابی امیترین، به عوامل زیر توجه می‌کنند:
- وضوح تقسیم رنگ: هرچه مرز رنگ‌ها واضح‌تر باشد، ارزش سنگ بالاتر است.
- شدت رنگ‌ها: ترکیب بنفش عمیق و طلایی روشن ایده‌آل است.
- شفافیت و پاکی: امیترین‌های عاری از درون‌گیر و ترک، برای تراش فانتزی (Fantasy Cut) بسیار مطلوب‌اند.
- وزن و تقارن برش: برش‌های مناسب محور رنگ را به نمایش می‌گذارند.
💎 تراش‌های محبوب شامل برش «استپ» (Step Cut)، «بافر» (Buff-top) و تراش‌های ترکیبی با بازی رنگی دوگانه هستند.
اهمیت علمی و آموزشی
امیترین برای دانشجویان گوهرشناسی یک نمونه‌ی عالی جهت مطالعه‌ی پدیده‌های زیر است:
- تغییر رنگ در اثر اختلاف دما و اکسایش در یک ترکیب واحد
- رفتار نوری کوارتزهای چندرنگ
- تمایز سنگ‌های طبیعی و مصنوعی با ابزارهای آزمایشگاهی
جمع‌بندی
امیترین از نگاه یک گوهرشناس، پلی است میان علم و زیبایی؛
یک پدیده‌ی نادر زمین‌شناسی که نشان می‌دهد چگونه تغییرات ظریف در شرایط رشد بلور، می‌تواند اثری هنری در دل سنگ بیافریند.
درک علمی خواص فیزیکی، اپتیکی و درون‌ساختاری آن، کلید تشخیص، ارزش‌گذاری و حفظ اصالت این گوهر کم‌یاب است.